Lời giới thiệu viết cho bộ sách
các tác phẩm viết cho thiếu nhi của Vũ Hùng
nxb Kim Đồng, 2014
Thiên
nhiên dữ dội , thiên nhiên hùng tráng
Cũng như các bạn trẻ bây giờ, các cuốn tiếng
Việt mà tôi học ở tiểu học cũng có nhiều
bài nói về thiên nhiên cây cỏ. Nhưng thiên nhiên trong những bài đó thường chỉ
thu vào những cảnh tượng đơn sơ nhỏ hẹp.
Những cánh đồng phì nhiêu, cây đa đầu làng, dòng sông bến nước --,cảnh vật gợi ra một cảm giác êm đềm thơ mộng nhưng đơn
sơ quanh quẩn.
Trong các câu chuyện mà
tôi được nghe người trong gia đình kể lại, thiên nhiên lại còn là một cái gì khủng
khiếp. Mưa to gió lớn mà bọn tôi sống trong những căn nhà dột nát, làm sao
không thấy ghê sợ. Nghĩ tới những miền đất xa xôi người lớn trong nhà thường gọi
là đường rừng thường kèm thêm với mấy
chữ ma thiêng nước độc, lại thấy con
người mình như nhỏ bé quá.
Những ấn tượng ấy còn theo tôi khi đi học và bắt đầu tiếp xúc với sách vở. Lúc học
tiểu học tôi chưa được biết tới Đất rừng
phương Nam của Đoàn Giỏi, Hương rừng
Cà Mâu của Sơn Nam, mà chỉ biết tới một số tác phẩm như Truyện đường rừng của Thế Lữ, cảm tưởng
chính về rừng rú vẫn là tăm tối bí hiểm và gợi nhiều đe dọa.
Giới thiệu tác phẩm của
Vũ Hùng mà các bạn sắp đọc, trước tiên tôi muốn nói là vào đây các bạn sẽ gặp một thứ thiên nhiên muông thú cây
cỏ khác.
Nhà tiểu thuyết Nguyên Hồng từng viết nên những câu
thơ kỳ lạ, nói rất trúng cái thần của một vùng thiên nhiên Miên - Lào mà ông chỉ
biết do đọc sách chứ chưa hề đặt chân tới
Mê
Kông chảy
Cây lao đá đổ
Lan hoang dứa mật thông nhựa lên hương
Những trưa hè ngun ngút nắng Trường Sơn
Ngẫm
nghĩ voi đi
Thác Khôn cười trắng xóa
Trong việc miêu tả thiên nhiênVũ Hùng cũng đi theo mỹ
cảm tương tự.
Thiên nhiên trong văn ông
có một vẻ đẹp nhưng là cái đẹp nam tính, cái đẹp khỏe mạnh. Tiếp xúc với một
thiên nhiên như vậy, con người ban đầu có thể hoảng sợ, nhưng khi đã hiểu đã gắn bó rồi lại thấy như có thêm sức mạnh và muốn
vươn lên sống ngang tầm với thiên nhiên đó.
Nói về tính hai mặt của rừng, Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới của
nhà R. Laffon bên Pháp ( bản dịch của Nxb Đà Nẵng 2002), viết rằng -- cũng như
tất cả những biểu hiện mạnh mẽ của đời sống -- rừng là nơi sản sinh ra vừa sự lo lắng lẫn sự bình tâm, sự ức hiếp và
lòng thiện cảm. Vũ Hùng cũng chia sẻ với
ta cái cảm giác hai mặt đó.
Cái cảm tưởng đêm ngủ rừng
nói sau đây đúng là cảm tưởng của một thanh niên mới lớn, đang trên đường tìm
hiểu và chinh phục thiên nhiên:
“Lửa bốc mạnh. Lửa càng bốc,
bóng tối càng như dày đặc. Cây cối mang từng vệt lửa đỏ vặn mình ngả nghiêng.
Con suối đánh đàn thánh thót dưới chân. Rừng đêm lạ lùng như vậy: Bóng tối làm
ta lo sợ nhưng con suối thì vẫn diụ dàng
êm ái“
(Giữ lấy bầu mật).
Từ toàn bộ tác phẩm của
Vũ Hùng thấy toát lên hình ảnh cao đẹp của con người chinh phục hoàn toàn tự nhiên. Vượt lên trên mọi
sự hoang dã, chính họ sẽ trở nên hoàn
thiện và tràn trề hạnh phúc.
Những
quần thể động vật biết sống hài hòa
Điều quyến rũ thứ hai mà
tôi từng tìm thấy ở các tác phẩm Vũ Hùng là cuộc sống của một bộ phận lớn làm
nên cái thiên nhiên hoang dã nói trên– đó là cái sinh hoạt của các động vật
trong rừng-- các giống muông thú.
Từ Dế mèn phiêu lưu ký đến các nhân vật trong O chuột của Tô Hoài rồi trong này là Văn Ngan
tướng công, Cái tết của mèo con…, nhiều loại vật đã nhiều đời trở thành
nhân vật của các truyện .
Thông thường, các truyện
đưa ta vào trong thế giới hiền hậu đáng yêu của những con vật chúng nhỏ bé. Còn
những con lớn thường bị đổ cho đủ mọi thói xấu. Sống bên những loài bị coi là độc ác hung dữ đó, còn các
loài thú nhỏ muốn tồn tại phải tinh ranh nhiều khi đến mức gian trá.
Tại sao lại có tình trạng như vậy? Chúng ta là
một cộng đồng xa rừng nhạt biển. Trong cơ cấu nông nghiệp cuả ta, nghề chăn
nuôi không phát triển, chỉ có dạng nuôi nhỏ lẻ trong các gia đình, lấy thịt ăn.
Chăn nuôi các gia súc lớn là chuyện hiếm hoi.
Việc thuần dưỡng các loại thú vật hoang dã để phục vụ cho lao động con
người ở ta không có.
Trong cách miêu tả của Vũ Hùng, giới động vật
miền rừng hoàn toàn có đặc điểm mà các thế hệ người Việt ít biết.
Chúng mang tất cả những đặc điểm của thiên
nhiên vừa nói ở trên.
Và cũng như thiên nhiên chúng trở nên gần gũi với con người.
Sau đây là mấy nét chủ yếu về thế giới
các động vật tổng hợp từ các trang viết của Vũ Hùng về các loài thú:
-- Mỗi loài sinh ra như
có cái lý riêng của nó, mỗi loài có cái hay này đỡ cho chỗ dở kia, mỗi loài
mang vào thiên nhiên một khía cạnh làm giàu cho thiên nhiên. Các loài lớn như voi
như hổ không hề phung phí sức lực để khoe khoang và làm hại các loài khác. Còn
các loại thú nhỏ và ít khả năng tự vệ như một loài chim mấy anh em nhà hươu thì
lại khôn ngoan với nghĩa biết điều và biết
tìm ra một không gian sống của riêng mình.
-- Sự thông minh của mỗi loài tập trung vào hai
khía cạnh, kiếm ăn và duy trì nòi giống.
-- Trong một loài, luôn
luôn có mối quan hệ tốt đẹp con nọ chung sống với con kia, kẻ yếu được kẻ mạnh
che chở. Ngay giữa các loài khác nhau
cũng vậy, mối quan hệ là đùm bọc che chở, là “cùng tồn tại một cách hòa bình”,
như khao khát của con người đương đại về tình hữu ái giữa người với người.
-- Nhưng trong cuộc sống
luôn luôn cũng kèm thêm những tai họa.
Chú ngựa non Antai cùng bè bạn bị những bày sói đến
rình.
Trên đường đi tìm một miền đất
sinh sống, Sao Sao và Nai bông, bị cọp rình mò, Nai bông phải hy sinh để cứu bạn.
Hình như mỗi con thú thông minh đều biết rằng trong những trường hợp hiểm nguy,
sự hy sinh là cần thiết, kẻ sống sẽ thay kẻ chết tiếp tục đưa cả cộng đồng tới
đích.
Ấn tượng nhất đối với tôi là những trangVũ Hùng viết về
voi.
Voi như tượng trưng cho thiên
nhiên hoang dã. Voi sống thành từng bầy, trong mỗi bày luôn luôn có một trật tự
ngự trị. Để kiếm ăn trên một không gian
rộng lớn, bao gồm cả những ngày dài phải chuyển vùng đi lại, các đàn voi có cách tổ chức riêng , cách quan hệ riêng với
nhau, giống như một thứ pháp luật mà mọi thành viên cùng tôn trọng.
Có hai lầnVũ Hùng miêu tả
cái chết của voi. Một lần là hành vi tự sát của một con voi không chịu thuần phục
mà chỉ muốn sống đời hoang dã. Và một là cái chết chung của một gã voi đực từng
có thời gian rất oai hùng. Cả hai đều là những cái chết bi tráng.
Tổng hợp lại, tác giả viết:
"Không bao giờ con voi già chịu chết dễ dàng,
bác Bun Mi nói. Có lần
tôi đã thấy xác một
con voi già chân đạp
lên xác một con hổ và bên cạnh nó là một con báo đang hấp hối.
Cái vòi con voi bị những chiếc vuốt
cào rách bươm nhưng con hổ thì mang hai vết ngà sâu hoắm ở ngực
còn con báo thì bị quật gãy xương sống. Con voi già đã chết
sau trận thắng cuối
cùng."
Trong
rừng gần như mọi con voi đực đều đi
đến cái kết thúc bi thảm
đó. Chúng không bao giờ được
sống trọn tuổi già, không bao giờ được
chết một cái chết bình yên”.
Đọc những đoạn như thế này, tôi thấy nao nao trong lòng, tự cảm thấy có một sự
kính phục như khi được biết về những bậc anh hùng cái thế.
Con người
như một bộ phận của thiên nhiên
Hồi kháng chiến chống Pháp, những người lính
tình nguyện Việt Nam sống trên đất Lào có một cuộc sống đặc biệt mà có lẽ các
thế hệ ngày nay không thể tưởng tượng nổi. Là một người lính quân báo, Vũ Hùng
và đồng đội sống giữa lòng dân, hành quân di chuyển do người dân hướng dẫn, vào đồn thu thập tài
liệu phục vụ mặt trận xong có khi lại về nghỉ ngơi sinh hoạt cùng với dân.
Từ đó hình thành tình yêu
của tác giả với những con người của xứ sở Triệu Voi, một tình yêu bền bỉ bao gồm
cả kính trọng sâu sắc.
Họ là người Lào, người Miên và ở ven Trường
Sơn, là người Khạ, người Maca. Các dân tộc chung một
tình yêu mến đồng loại cũng như yêu mến
mảnh đất đã nuôi sống mình.
Trên cái nền thiên nhiên hùng
tráng dữ dội như đã nói, con người không tìm cách lảng tránh mà nhập vào như một
bộ phận hòa hợp. Họ vừa biết khai thác thiên nhiên một cách thông minh để phục
vụ cho cuộc sống trước mắt, lại vừa biết
giữ gìn và bồi dưỡng thiên nhiên để tạo nên sự trường tồn .
Trải qua nhiều đời, ở họ đã hình thành những
phẩm chất cần thiết. Nhìn nhận thiên nhiên một cách hợp lý. Khiêm tốn xem mình
như một bộ phận của thiên nhiên để mà tìm ra một cách sống hài hòa với hoàn cảnh.
Học hỏi thiên nhiên để tổ chức chính cuộc sống của mình.
Trong việc miêu tả con
người bản địa Vũ Hùng có một sự quan tâm đặc biệt tới những người làm nghề
thành thạo. Nổi bật lên trong cộng đồng
người Lào bình thương là các bác thợ săn.
Là ông Pôông và em Bru trong Mùa săn trên núi và Giữ lấy bàu mật. Đặc biệt là
bác Bun Mi trong Phía Tây Trường Sơn
và Sống giữa bầy voi .
Chẳng những giỏi săn voi
mà còn hết sức thông minh trong việc chăm sóc và thuần dưỡng voi. Chẳng
những thông thạo quy luật chung của cả bầy đàn mà biết cách đối xử với các loại voi Cá biệt. Đó là bác Bun Mi.
Trong
một con người bác như thấy kết tinh những kinh nghiệm sống và làm người của nhiều
thế hệ.
Có lần người quản tượng Bun Mi nói với tác giả:
--Hãy đối xử với bầy voi, những kẻ giúp việc ta, như đối
xử với con người.
Khi tìm hiểu
quan niệm và cách đối xử với các loài động
vật của bác thợ săn này , ta sẽ hiểu ra mối quan hệ giữa người với người trong
xã hội Lào.
Các
hồi ký hay là cuộc sống làm người thời
gian đất nước thanh bình
Những năm tám mươi của thế
kỷ trước, đọc Vũ Hùng, tôi sớm nhận ra vẻ đẹp của thiên nhiên hùng tráng và cuộc
sống hài hòa của những loài thú, kể cả các loài hoang dã.
May mắn cho tôi là, nếu mấy chục năm trước
cùng đọc với con trai, thì hôm nay lại có dịp
đọc với các cháu nội.
Ở tuổi 70, tôi vẫn bị Vũ Hùng lôi cuốn từ tập này tới tập khác. Và tôi chợt nhận
ra ở trang sách của Vũ Hùng còn có một bề
sâu khác, đó là chiều sâu nhân bản, nó bao quát từ những mảng miêu tả thiên nhiên muông thú mà ở trên đã nói
cho tới những con người như một bộ phận chủ đạo mang lại cho thiên nhiên một sự
định hướng .
Thiên nhiên trong Vũ Hùng
có tính hợp lý cao độ. Đó không phải là một thiên nhiên hỗn độn. Ngược lại ở
đây luôn luôn ngự trị trật tự và một cái
gì đó giống như sự lương thiện.
Khi viết về loài nào, Vũ
Hùng cũng thường chú ý tới việc chúng được cha mẹ
hướng dẫn ra sao khi bước vào đời.
Trường học đầu tiên là các gia đình. Ngựa
An tai học làm ngựa trong sự hướng dẫn ân cần của mẹ. Hươu sao được cha mẹ đặc biệt khuyến khích
trên đường đi tìm những vùng đất mới. Các gia đình không níu kéo và bênh vực những
trẻ lười biếng, trái lại muốn đào tạo chúng thành những con thú tự tin tự trọng,
dám đối mặt với mọi thách thức của đời sống.
Tại sao lại có một thiên hướng rõ rệt đó, từ
lâu tôi đã tự hỏi mà không biết. Chỉ đến
thời gian gần đây, đọc các đoạn hồi ký Vũ
Hùng viết về gia đình mình trong Mái nhà
xưa, thì tôi mới thật hiểu. Chính Vũ Hùng đã được giáo dục trong một môi
trường nhân bản mà ông đã miêu tả.
Qua những
trang phác họa của Vũ Hùng về song thân của ông, người chị cả, người anh lớn,
những người hàng xóm như một bác già nuôi chim và bán chim, một chị vú em…người
đọc các thế hệ sau có thêm hiểu biết về con người Việt Nam trong một giai đoạn lịch sử thanh bình thịnh trị.
Đó là thời con người sống biết điều và nhân hậu, phân biệt thiện ác rõ ràng, biết
cái tốt phải theo và cái xấu phải từ bỏ.
Từ trong việc kiếm sống, việc học hỏi
và giáo dục bọn trẻ, việc đối xử với thiên nhiên.. mọi người đều tự nguyện tuân theo những
nguyên tắc nhân bản cao cả, nhờ thế họ luôn tìm được niềm vui sống đơn sơ mà chắc
chắn.
Về sau trong hoàn cảnh tàn phá của chiến tranh, các gia đình đó những con
người vẫn đứng vững và những kinh nghiệm
sống còn nguyên giá trị với các thế hệ tiếp tức là chúng ta hôm nay.
Ngòi bút tri thức
Không phải
chỉ ở Việt Nam mà với nhiều nước, truyện viết về thiên nhiên loài vật không
được chú ý đúng mức và thường có sự phát triển thiên lệch.
Theo nhận xét Ernst Thompson Setor (1860-1946) là một nhà
văn người Canada gốc Anh, “Từ trước tới nay, người ta mới biết những câu chuyện ngụ ngôn, những
truyện cổ tích về các con vật, những câu chuyện mà loài vật nói với nhau, xử sự
với nhau chẳng khác gì những con người – trong trường hợp này chúng chẳng qua
là những con người được bộ lông áo của loài vật” (Dẫn theo lời giới thiệu trong
cuốn Ernst Thompson Setor --Truyện loài vật—nxb
Văn học H. 2011)
Thompson Setor đã mang lại cái mới bằng cách đối
xử với thế giới động vật một cách nghiêm túc đồng nghĩa với một tinh thần
nghiên cứu công phu về đối tượng và nhìn nhận chúng theo những nguyên tắc thiêng
liêng của sự sống.
Mọi sự so sánh đều khập khiễng, tuy nhiên tôi cứ nhớ tới
nhà văn Canada vừa dẫn khi tiếp xúc với
con người và những trang sách của Vũ Hùng.
Đọc tác phẩm viết cho thiếu
nhi ở nhiều nhà văn khác, ta chỉ có cảm tưởng tác giả giỏi quan sát. Vũ Hùng
cũng giỏi quan sát và có những trang văn tinh nghịch hợp với tuổi trẻ. Nhưng vẻ
tươi trẻ ở các trang sách trong Mùa săn
trên núi, Sống giữa bầy voi không đồng
nghĩa với vẻ nhí nhảnh giả bộ ngây thơ mà ngả sang cái gì trầm hùng. Miêu tả ở Vũ
Hùng là kết quả của cả đọc lẫn nghĩ.
Người ta thường chỉ xếp
Vũ Hùng vào khu vực văn học thiếu nhi. Tuy nhiên gần đây có dịp đọc lại,
tôi nhận ra rằng, có một số cuốn, một số trang sách của ông cũng là dành cho cả
các bạn đọc lớn tuổi.
Dưới hình thức ghi chép, Sống
giữa bày voi giống như một khảo luận công phu về mọi hoạt động không
chỉ của loài thú và những người săn thú. Tôi thường
đọc đi đọc lại nhiều đoạn trong
cuốn sách đó, nhất là cái đoạn ông khái quát về những quy luật của rừng.
Các đoạn văn ấy theo tôi là sự kết
hợp cả hai:
-- kinh nghiệm sống của
những người dân Lào bình thường.
-- cái vốn văn hóa nhân
bản mà ông đã tiếp nhận được từ văn hóa phương Tây, cái phần mà ông đã học được
từ những năm học ở ngôi trường danh giá là Lycée du Protectorat (Trường Trung học Bảo
hộ) nay là trường Chu Văn An
Hà Nội.
Ông như nhắn nhủ chúng ta:
phải biết đến với thiên nhiên từ văn hóa.
Cố nhiên điểm bộc lộ cao
nhất của tính chất trí thức ở Vũ Hùng chính là cái tinh thần nhân bản nó chi phối mọi trang viết của ông, từ việc
mô tả mối quan hệ giữa các loài vật cho đến mọi ghi nhận về cách sống của những
con người khi họ biết sống hòa hợp với thiên nhiên hoang dã.
Đọc Vũ Hùng, tôi hiểu thêm một câu nói của nhà văn
Pháp J. de La Bruyere (1645- 1696):
--Có những chỗ làm cho người ta thích nhìn ngắm; có những
chỗ làm cho người ta rung cảm; có những chỗ làm cho người ta ham sống. Đó mới
là bộ mặt đầy đủ của thiên nhiên.
Đến đây bạn có thể đặt câu hỏi:
--Đây là trời đất thiên nhiên phong cảnh của nước Lào,
có gì gần với tôi. Tôi chỉ cần đọc những trang sách viết về thiên nhiên cây cỏ ở
Việt Nam chứ cần gì phải biết những chuyện bên Miên bên Lào.
Tôi xin đáp một cách ngắn gọn:
-- Bạn không thể thu hẹp cuộc đời của mình lại như vậy.
Cái mà ta phải biết là cả thế giới. Cái mà ta phải học hỏi để tìm ra cách sống
hợp lý là kinh nghiệm của mọi dân tộc khác.
Sài
Gòn, tháng 10 - 2014
0 nhận xét:
Đăng nhận xét