Tạp chí văn học, số 6 – 1990 có in
bài Đổi mới nhận thức lịch sử trong khoa
học xã hội nói chung và nghiên cứu văn học nói riêng của Nguyễn Huệ Chi.
Nhân đó, chúng tôi có bài viết dưới đây. Bài viết đã từng được đưa vào phụ lục
của cuốn Nhà văn tiền chiến và quá trình
hiện đại hóa trong văn học Việt Nam in 2005.
Những cắt xén
tùy tiện mang tính cách vụ lợi
Trong sách Lịch
sử văn minh Trung Quốc, học giả W. Durant có kể lại một đặc điểm của Khổng
Tử “vị hiền triết già ấy có thói quen không ngại làm sai sự thực đi đôi chút,
để lịch sử có một ý nghĩa luân lý”.
Chúng tôi không đủ trình
độ để kiểm tra xem các tài liệu có liên quan đến Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương… ở ta
có bị cắt xén theo cách ấy không. Nhưng nhìn vào các bài viết, các công trình
nghiên cứu hoặc giản dị hơn, cách giới thiệu khi xuất bản các sáng tác thuộc về
văn học Việt Nam thế kỷ XX, thì thấy lối làm việc trên đây của Đức Thánh Khổng
được vận dụng một cách rất tự nhiên, khéo léo.
Ai cũng biết rằng Thế
Lữ, Xuân Diệu, Huy Cận… là những kiện tướng của văn học trước 1945, song lại có
đóng góp lớn vào đời sống văn nghệ sau 1945. Bởi vậy, các sáng tác cũ của các
ông dễ được chúng ta ưu ái hơn so với những người đương thời. Ngay từ
1982-1983, Thế Lữ, Xuân Diệu đã có Tuyển tập của mình. Nhưng
các tuyển tập đó được làm như thế nào?
- Trong Tiểu sử ghi
ở đầu sách, những người làm tuyển tập lờ hẳn đi việc cả Thế Lữ và Xuân Diệu đều
đã có chân trong Tự lực văn đoàn.
- Các bài báo của Thế Lữ
in trong mục Tin thơ, Tin văn… vắn chỉ ghi trích ở báo Ngày
nay mà quên nói rõ thật ra đó đều là những bài phát biểu quan niệm
chính thức của nhóm Tự lực, tranh cãi, chế giễu bài bác lại các báo
khác khi họ công kích Tự lực.
- Hàng loạt bài thơ của
Xuân Diệu trong Thơ thơ, của Huy Cận trong Lửa thiêng,
khi in ra lúc đầu, có chua rõ là tặng Nhất Linh, tặng Khái Hưng, tặng Hoàng
Đạo… nhưng khi in lại, bị rũ sạch, “phi tang”. Ngược lại lời đề tựa của Khái
Hưng cho Vàng và máu của Thế Lữ bản in ra lần đầu cũng bị ngơ
đi, coi như không có.
Trong bài viết này,
chúng tôi không có ý định bàn riêng về sáng tác của Thế Lữ hay Xuân Diệu. Chúng
tôi chỉ lưu ý một điều: nghiên cứu về sáng tác của hai vị đó trước 1945 mà
không đặt các sáng tác ấy vào cái mạch của Tự lực văn đoàn nói
chung thì chẳng khác chi tách cá ra khỏi nước.
Có thể bảo đây là những
ví dụ sinh động, chứng tỏ chủ nghĩa công lợi (chữ của Nguyễn
Huệ Chi) đã thấm vào chúng ta một cách sâu sắc.
Nhưng cũng nên nói thêm rằng ẩn
sau sự tùy tiện đáng sợ, tùy tiện cắt xén thêm bớt trong việc trình bày các sự
kiện trong quá khứ, thực chất là thái độ coi thường lịch sử, cho rằng
hoàn toàn chúng ta có quyền đưa ra một thứ lịch sử hợp với ý muốn của chúng ta.
Mấy chục năm qua sự tùy
tiện này đã chi phối một số người nghiên cứu trong việc đánh giá các sự kiện
văn học quá khứ, dẫn đến những vô lý trong việc cho phép công bố hay cấm đoán
tác phẩm này, tác phẩm nọ.
Xét trên bình diện tư tưởng, bức tranh Cô
gái bên hoa huệ của Tô Ngọc Vân vốn rất gần với những Hồn bướm
mơ tiên, Đời mưa gió, Gánh hàng hoa. Thế nhưng trong khi Cô gái bên
hoa huệ được thừa nhận như một đóng góp cho hội họa hiện đại, thì các
tiểu thuyết nói trên của Nhất Linh, Khái Hưng bị gạt ra khỏi lịch sử văn học
trong một thời gian dài.
Tại sao? Tại chúng ta có thói quen chú ý đến người,
đánh giá tác phẩm qua người, quan hệ người với thời cuộc, chứ không
phải qua văn, qua sáng tác của người đó nói chung.
Cũng vì con người Nhượng
Tống “có vấn đề” mà một thời gian dài chúng ta đã bỏ qua bản dịch Mái
tây và nhiều bài thơ [dịch] Đỗ Phủ là những đóng góp độc đáo của
Nhượng Tống đối với lịch sử văn học, đặc biệt là trên phương diện ngôn ngữ (mãi
gần đây mới khôi phục trở lại).
Lối hiện đại hóa không
thể chấp nhận
Nếu việc trình bày lịch
sử văn học hiện đại thường mang nặng tính chất tùy tiện và vụ lợi thì nhiều tài
liệu nghiên cứu văn học (từ thế kỷ XIX trở về trước) lại cung cấp những ví dụ
rõ rệt chứng tỏ các nhà nghiên cứu thường hiện đại hóa lịch sử tức “uốn nắn
lịch sử theo con người hiện đại” “làm cho lịch sử mang những nét đồng dạng
với hiện đại” “dẫn tới tình trạng làm nghèo lịch sử” (Nguyễn Huệ Chi).
“Ở đâu có áp bức, ở đó
có đấu tranh. Đó là quy luật của đời sống. Nhân dân ta vốn đã anh dũng trong sự
nghiệp chống ngoại xâm, lại cũng kiên cường bất khuất trong công cuộc đấu tranh
giai cấp diễn ra lâu dài và ngày một trở nên quyết liệt”.
Một đoạn văn với kiểu
viết như trên có thể gặp trong khá nhiều tập sách nghiên cứu văn học, phần viết
về bối cảnh lịch sử (ở đây chúng tôi lấy từ Tuyển tập truyện Việt Nam
thế kỷ X thế kỷ XIX).
Để nội dung ý kiến sang một bên. Điều làm chúng tôi
băn khoăn là cách diễn đạt: chẳng nhẽ chỉ có một công thức duy nhất như vậy để
nói về quá khứ? Trước mắt chúng ta là sách văn học sử hay sách giáo khoa chính
trị, sách giáo khoa triết học?
Khi đi vào miêu tả từng
cá nhân, nhiều nhà nghiên cứu lịch sử cũng không hề dè dặt gì hết, cứ hồn nhiên
mà khoác lên người các bậc tiền bối những bộ y phục vốn chỉ dành cho con người
hiện đại. Dưới ngòi bút của những người viết văn học sử mà thiếu cảm hứng lịch
sử, các nhà văn nhà thơ vốn sống cách đây từ một đến vài thế kỷ nói chung đều
mang khuôn mặt tinh thần của con người hôm nay. Thậm chí trong một số trường
hợp đọc kỹ một số đoạn miêu tả thấy giá thay chữ ông bằng chữ đồng chí thì
cũng không gây ra cảm giác đảo lộn gì ghê gớm lắm.
Sau đây là một ví dụ:
- Trên con đường đi tìm
một phẩm chất trong sạch, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã tự giác hoặc không
tự giác kế thừa và phát huy những giá trị tinh thần lâu đời của dân
tộc, những giá trị tuy bị giai cấp phong kiến lúc bấy giờ vứt bỏ, nhưng vẫn
tiềm tàng trong đời sống của nhân dân (Lời giới thiệu đặt ở
đầu Thơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm).
- Trong tình hình chưa
ổn định của vùng đất đang khai phá việc tập hợp nhân dân và
tất cả những hạng người có thể sử dụng được đòi hỏi phải có một độ lượng rộng
rãi ở người lãnh đạo. Nguyễn Cư Trinh đã tỏ ra tự hào vì đã dung
nạp được mọi hạng người để phục vụ cho công cuộc chung. Để có
thể đạt được sự nghiệp lớn, Nguyễn Cư Trinh đã tự đề ra cho mình những yêu cầu
nghiêm khắc (Nguyễn Cư Trinh là người có kinh nghiệm đấu tranh) có
tinh thần hăng hái tiến lên phía trước… (Văn học Việt Nam thế kỷ X nửa đầu
thế kỷ XVIII, tập II)
- Nhưng mặt khác cũng
cần vạch ra rằng “chí nam nhi” của Nguyễn Công Trứ không có tý liên
hệ nào với quần chúng, nó coi thường quần chúng thậm chí có lúc còn đi
ngược lại quyền lợi của quần chúng. Nhà thơ đã vận dụng nó một
cách giáo điều vào một hoàn cảnh không còn tiền đề cho nó tồn tại nữa (Văn
học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII nửa đầu thế kỷ XIX, tập II) [1]
Rộng hơn câu chuyện về
từng cá nhân cụ thể còn thấy có hiện tượng cả một thời kỳ cả một giai đoạn lịch
sử văn học được dựng lại theo kịch bản hiện đại.
Trong nhiều cuốn sách mệnh
danh là công trình nghiên cứu, quá khứ được mô tả cứ làm người ta ngờ ngợ bởi
sao mà nó quá giống đời sống văn học hôm nay.
Ấn tượng đó còn được củng cố thêm
do nơi có sự áp dụng bừa bãi các nguyên tắc lý luận hiện đại cho lịch sử.
Đáng
lẽ phải xuất phát từ chính lịch sử để suy xét và nêu ra vấn đề cho lý luận giải
quyết, thì ngược lại, thường xuyên có tình trạng lấy lịch sử ra để minh họa cho
lý luận. Dù khéo léo, dù thô thiển, song đã gọi là minh họa tức đã làm nghèo
lịch sử mà cũng chẳng mang lại lợi ích gì cho lý luận thực thụ!
Nên quan niệm về lịch sử
như thế nào?
Có những lối nói, lối
nghĩ phổ biến trong giới nghiên cứu, người nói người kể do giống nhau trong cách tư
duy nên cứ thế chấp nhận rồi nghe mãi quen đi, không thấy lạ, nhưng có người
bạn xa, lắng nghe, thấy không thể chịu được.
Thuộc về cái sự bất cập ấy là
những lý luận của chúng ta khi trình bày những tất yếu lịch sử.
Chẳng hạn,
không hẹn mà nên, cả Hoàng Trung Thông trong bài tựa Tuyển tập Xuân
Diệu, lẫn Vũ Quần Phương trong một bài báo nhân kỷ niệm 50 năm làm thơ của
Xuân Diệu, đều cho rằng sự tham gia cách mạng của Xuân Diệu có tính cách “tất
yếu”.
Một người rất thạo văn học Việt Nam và cũng rất yêu tác giả Thơ
thơ, ông Nam Chi, trong một bài viết sau có in lại trong cuốn Xuân
Diệu, con người và tác phẩm (H. 1987) đã phát hiện ra điều ấy và tỏ ý
hoài nghi: “Nói rằng người này “tất yếu” cách mạng thì có nghĩa là người kia
tất yếu phản động, vì bản chất phản động”.
Sau khi dẫn ra hàng loạt ví dụ bất
ngờ trong sự phân hóa của các văn nghệ sĩ tiền chiến trong thời đầu cách mạng
và những năm kháng chiến, Nam Chi cho rằng cái công thức tất yếu nói
trên là không thể vận dụng để lý giải các hiện tượng văn học.
Nhưng chữ “tất yếu” mà
Nam Chi hoài nghi đó, lại là cái thần, cái hồn cốt chính trong lối
suy nghĩ của chúng ta về xã hội, về lịch sử.
Tư duy dân gian khái quát: ở hiền
gặp lành có nhân có quả. Tư duy hiện đại chỉ nói khác đi một chút: ở hiền cũng
có khi gặp lành mà cũng có khi không, có nhân có khi có quả, có khi không.
Nói
theo thuật ngữ của triết học, thì trong trường hợp thứ nhất (ở hiền gặp lành),
người ta dừng lại ở quyết định luận máy móc, còn trong trường hợp
thứ hai (ở hiền cũng có khi… cũng có khi…) người ta đã tiến sang một bước
mới: quyết định luận xác suất thống kê.
Thế nhưng nói chung, trong
cách lập luận của nhiều người nghiên cứu lịch sử văn học ở ta, kiểu quyết định
máy móc nói trên vẫn chiếm vai trò chủ đạo. Các hiện tượng lịch sử văn học (một
trào lưu, một tác giả hoặc một tác phẩm) thường được trình bày như một cái gì
tất yếu phải xảy ra, mà không mấy khi làm người đọc bỡ ngỡ vì một sự sinh thành
nảy nở kỳ lạ, tuồng như là ngoài quy luật và phải xem xét kỹ, thậm chí phải
quan niệm lại về quy luật, thì mới thấy nó cũng rất hợp quy luật.
Điều gì đã
cản trở nhà nghiên cứu không cho họ trở thành nhà lịch sử?
Chính là sự cả tin,
tin rằng lịch sử là một cái gì rất sáng rõ, rất mạch lạc, rất thuận lôgích,
lôgích thô thiển theo cách hiểu của họ, trong khi một điều kiện để hiểu lịch sử
là phải giả định rằng ở đó nhiều khuất khúc, nhiều mờ tối, nhiều khả năng đánh
lừa con người và nhà nghiên cứu phải luôn luôn lật đi lật lại vấn đề thì mới
mong phần nào hiểu đúng được lịch sử.
Ở chỗ này, những nhận xét của một nhà
nghiên cứu lịch sử người Pháp là Marc Bloch (1886-1944) đối với chúng ta rất có
ý nghĩa.
Là người chuyên về sử trung thế kỷ đồng thời là một người yêu nước, đã
chết trong trại tập trung của phát xít Đức – M. Bloch từng khái quát, “sự bùng
nổ của thất vọng và thành kiến, những hành động không được suy xét kỹ, những
bước ngoặt bất thình lình trong đời sống tinh thần… những cái đó mang lại nhiều
khó khăn cho những nhà lịch sử có bản năng quen dựng lại quá khứ theo sơ đồ của
trí tuệ. Tất cả những hiện tượng đó đều tồn tại ở mọi thời điểm lịch sử… mà chỉ
những sự xấu hổ ngu ngốc mới câm lặng không nói tới”.
M. Bloch chê trách các
đồng nghiệp của mình
“Đọc những cuốn sách lịch sử hiện nay, có thể thấy nhân
loại hiện ra như là hoàn toàn gồm những người hoạt động một cách lôgích, trong
họ không có một chút gì là bí mật”.
Ông khẳng định “Chúng ta sẽ xuyên tạc lịch
sử một cách nghiêm trọng, nếu luôn luôn và bất cứ ở đâu cũng quy nó về những
mô-típ hoàn toàn tự giác[2].
Cho đến nay, những ý
kiến tương tự như của M. Bloch nói trên hầu như chưa được giới thiệu ở Việt
Nam. Nếu chúng tôi không nhầm thì kiểu nhận thức đơn giản, máy móc không chỉ có
ở những người nghiên cứu lịch sử văn học, mà ở cả những người nghiên cứu lịch
sử ở ta nói chung.
Trong tình hình đó, sự hạn chế của một số công trình nghiên
cứu lịch sử văn học như chúng tôi trình bày ở đây, là hoàn toàn dễ hiểu, nhưng
không phải vì thế mà cứ nên tiếp tục.
Không làm nghèo di sản
Một trong những yêu cầu
đặt ra đối với các ngành lịch sử văn hóa là tìm hiểu, phân tích cho thấu đáo
những giá trị đã được các thế hệ đi trước sáng tạo, tìm ra mối liên hệ giữa các
giá trị đó với cuộc sống hiện tại, lấy chúng làm giàu thêm cho con người hiện
đại.
Nhưng nói một cách
nghiêm khắc đây lại là khâu yếu nhất trong toàn bộ công việc tiếp thu di sản mà
chúng ta đã làm trong thời gian vừa qua.
Trên nguyên tắc thì ai cũng nói là
phải trở về với dân tộc, phải trân trọng mọi thành quả của ông cha. Nhưng trên
thực tế, thì những thái độ thô bạo tha hồ tung hoành. Kết quả là nhiều khi
chúng ta hiện ra như những kẻ hẹp hòi đến cay nghiệt.
Nhân danh những lợi ích
trước mắt, các nhà nghiên cứu sẵn sàng lớn tiếng phê phán người này chỉ ra
những hạn chế ở tác phẩm kia, từ đó quyết định không công bố thơ Nguyễn Húc
(theo sự tiết lộ của Huệ Chi), trù dập cả Chinh phụ ngâm lẫn Cung
oán ngâm, gán cho Sơ kính tân trang cái tội tày đình “con
dao hai lưỡi”, xếp thơ văn Tự Đức và Tùng Thiện Vương vào tủ rồi tuyên truyền
rằng đó là thứ thơ văn xa lạ với quyền lợi của nhân dân.
Cũng do những thành
kiến tai hại đó chi phối mà một thời gian dài, trừ Thạch Lam còn hầu như toàn
bộ Tự lực văn đoàn bị đẩy vào bóng tối, một kiệt tác như Chùa
đàn không làm sao được ló mặt trong Tuyển tập của Nguyễn Tuân,
còn thơ Nguyễn Bính trong Tâm hồn tôi, một ngàn cửa sổ, Mây
Tần thì giống như số phận của người chị trong Lỡ bước sang
ngang“… Chị giờ sống cũng bằng không – Coi như chị đã ngang sông
đắm đò”.
May mà tình hình bung ra trong ngành xuất bản mấy năm nay gỡ lại
hộ, nếu không rất nhiều báu vật trong kho tàng văn học dân tộc bị xếp xó, nhiều
tên tuổi bị quên lãng, nhiều cuốn sách trở thành những kỷ niệm mà may ra lớp
người đi trước mới biết là có!
Trên nguyên tắc, chúng
tôi chia sẻ với ý kiến của Nguyễn Huệ Chi là phải lấy tiêu chí chủ
nghĩa nhân bản để bổ sung cho tiêu chí chủ nghĩa yêu nước, ngõ hầu giải
phóng cho khoa lịch sử văn học khỏi những hẹp hòi thiển cận hiện nay.
Vả chăng
cũng đã đến lúc bản thân từng khái niệm nhân đạo, yêu
nước đòi hỏi một cách hiểu đa dạng cởi mở hơn.
Một tác phẩm trong đó
tác giả nói to lên rằng mình thương xót những người nghèo khổ đã đành là có tư
tưởng nhân đạo. Nhưng nếu chỉ giới hạn chủ nghĩa nhân đạo trong một nghĩa cụ
thể như vậy thì đã tự mình làm nghèo mình đi rất nhiều! Những bài thơ cuốn
truyện có tham vọng trình bày kỹ lưỡng những khía cạnh tế nhị trong quan hệ
giữa người với người, và phanh phui cho hết cái quanh co phức tạp trong cuộc
đấu tranh giữa bóng tối và ánh sáng trong từng tâm hồn con người, những tác
phẩm đó lẽ nào không được ghi vào bảng vàng của chủ nghĩa nhân đạo?
Tương tự
như vậy, yêu nước không chỉ là tham gia chống ngoại xâm, trong thực tế lịch sử
dân tộc, chủ nghĩa yêu nước còn được bộc lộ ở nhiều hình thức khác mà hiện nay
chúng ta tổng kết chưa hết.
Bản lĩnh của một dân tộc không phải chỉ bộc lộ ở
khả năng giữ gìn giang sơn bờ cõi ở đó các thế hệ nối tiếp đã sinh sống. Bản
lĩnh một dân tộc còn phải được xem xét ở khả năng của dân tộc đó trong việc tìm
ra cách sống hòa hợp với các dân tộc khác, tiếp nhận một cách thông minh những
ảnh hưởng văn hóa ngoại nhập đó để làm giàu cho cả đời sống vật chất lẫn tinh thần của mình.
Trên ý nghĩa ấy mà xét tất cả những đóng góp nhằm làm cho đất nước ngày một
canh tân đổi mới, xã hội ngày một văn minh tiến bộ thực chất đều đáng được xem
là hành động yêu nước thương nòi, cũng tức là đáng được khoa học lịch sử – trong
đó có lịch sử văn học – ghi nhận đầy đủ.
1991
Đã in Tạp chí văn học 1991, số 3, dưới
bút danh Vũ Tam Giang
Chú thích:
[1]Trong cả ba đoạn
trích dẫn này, chỗ nhấn mạnh là của chúng tôi (V.T.N.)
[2]Trích từ Ca tụng lịch sử bản dịch tiếng Nga, Nxb
Khoa học, Moskva, 1973.
0 nhận xét:
Đăng nhận xét