Hồi ký Đời viết văn của tôi của Nguyễn Công Hoan có đoạn viết:
Trong các mục của An Nam
tạp chí mới chấn chỉnh, có một mục đặt
tên là Việt Nam nhị thập thế kỷ xã hội ba
đào ký. Thấy cái tên khá dài dài, tôi hỏi, ông Tản Đà nói rằng mục này đăng
những bài viết về những cảnh xuống của con người ( sdd , bản in lần đầu của nxb Văn học 1971, tr 138 ).
Trong
chữ cảnh xuống, Tản Đà và Nguyễn Công Hoan đã nói về
sự tha hóa của con người VN hiện đại.
Từ sau 1945, hai chữ cảnh xuống ấy xa lạ
với chúng ta. Xã hội quay cuồng trong niềm tin rằng mình chỉ có đi lên mình sẽ trở thành những con người mới, khác
hẳn con người cũ.
Nhưng đến ngày hôm nay, có một cảm giác mơ hồ hình thành trong một số
người. Là hình như người Việt đang trở nên xấu xí hơn bao giờ hết?
Bọn tôi vốn được đào tạo để sống theo cách nghĩ cách nói của Tố Hữu ( Người yêu người sống để yêu nhau ). Khi
bắt gặp ở mình những ý nghĩ như thế, -- những ý nghĩ mà Tố Hữu và bộ máy của ông sẽ gọi là sa đọa -- chúng tôi e sợ mà tự cãi
lại với mình, sao lại có thể như thế được.
Nhưng rồi dần dần cái cảm giác ấy cứ
lớn dậy trong lòng, gạt bỏ không nổi.
Nói người Việt xấu xí là chỉ
nói về một tình hình có thực và đã ổn định trong lịch sử.
Nói con người đương đại đang tha hóa suy thoái,
tức là nói tới một quá trình, người ta
đang hỏng đi, bị làm hỏng và tự làm hỏng mình luôn
thể.
Nếu muốn có một công trình nghiên cứu đầy
đủ, một nhà xã hội học phải bắt tay khảo sát nhiều việc, từ định nghĩa về suy
thoái tha hóa đến những mô tả những biểu hiện của tình trạng đi xuống đó với
tất cả sự kỳ cục của nó. Phải tìm hiểu nguyên do của các biến đổi ấy, đặt nó
trong sự chi phối của hoàn cảnh. Và nhất là phải nói tới việc chống cự tuyệt
vọng của con người với nghĩa người ta không ai muốn hỏng đi xấu đi, nhưng trong
xã hội hiện đại, khả năng chống cự của người tức khả năng đề kháng và miễn dịch của chúng ta đã bị
loại trừ.
Nhưng việc đó cần có sự góp sức của nhiều
người. Trong phạm vi sức lực hạn hẹp của mình, thời gian qua tôi có viết được
một số phiếm luận dưới đây xin kính trình bạn đọc trong một loạt kỳ liên tiếp.
Bảy bước tới tha hóa
Hồi nhỏ, cũng như một số bạn bè cùng tuổi,
tôi là đứa trẻ đãng trí, hay đánh mất những thứ lặt vặt: khi cái khăn mùi xoa,
cái mũ, khi quyển truyện hoặc cái bút chì. Thông thường bố mẹ ở nhà cho qua
không mắng mỏ gì đáng kể.
Nhưng đâu một hai lần,
tôi nhớ không những bị đánh cho mấy roi cứ gọi là quắn đít, mà còn bị hỏi căn
hỏi vặn:
Mẹ đã nhắc con giữ cẩn
thân cơ mà.
Chạy nhảy thế nào mà đánh mất, kể lại xem nào.
Thử nhớ lại xem, con đánh rơi ở đâu? Con đã để ý đi tìm chưa?....
Đến bây giờ tôi cũng
không nhớ lần ấy đánh mất cái gì, chỉ đoán chắc là mấy thử đắt tiền lắm, chứ
không phải ba cái đồ vớ vẩn như mọi khi. Người ta chỉ phải suy nghĩ về sự mất
mát khi cái bị đánh mất được coi là quan trọng.
Liên hệ tới chuyện ngày nay:
Niềm thiết tha với cái
tốt cái đẹp vốn nằm trong tâm trí chúng ta từ thuở thiếu thời, khi đang còn cắp
sách đến trường.
Mấy chục năm nay, Nhà nước cách mạng cũng luôn luôn kêu gọi mỗi
thành viên của xã hội gắng trau dồi đạo đức. Câu nói của thầy Mạnh "Phú
quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất” thường được
nhắc nhở vì trong một hình thức cũ, ló lại diễn tả tốt nhất nội dung chủ yếu
của đạo đức mới - sự vững vàng của nhân cách. Nhưng liệu có thể nói mỗi người
chúng ta đã làm được điều chúng ta mong mỏi?
Giả sử bây giờ, ra giữa
buổi họp, tôi bảo ông nọ bà kia là thoái hoá biến chất, mọi người sẽ cho tôi là
có hiềm khích gì đó với họ, nên mới ăn nói sỗ sàng như vậy. Nếu tôi lại mạnh mồm khái quát rằng nay là
lúc không ít người trong chúng ta đang hư hỏng đi, thì người ta sẽ
bảo tôi là liều lĩnh vô căn cứ, là không có cái nhìn toàn cục, không thấy
"mặt tốt là chủ yếu”.
Nhưng nhiều lúc ngồi một
mình tỉnh táo, đối diện với lương tâm, hẳn nhiều người chúng ta phải công nhận
là quanh mình số người hiền lành
thánh thiện ngày một ít, số khôn ranh kiếm chác ngày một nhiều thêm.
Và tự ta nữa, nghiêm khắc mà nói, ta cũng đang sống không phải như ta mong
muốn. Ở đây không nói tới những tội lỗi đã thành danh mục quản lý của pháp
luật, mà chỉ nói tới những thói xấu nho nhỏ những thói xấu vẫn bị coi là không
đáng kể, và dễ bị bỏ qua: Xoay xỏa vụ lợi. Làm dở báo cáo hay qua loa vô
trách nhiệm. Khéo léo tô vẽ mình trước cấp trên. Hùa theo đám đông, nói
cho đám đông vừa lòng, chứ không dám nói sự thật.. Có phải là không ít thì
nhiều, hàng ngày chúng ta đã để cho những thói xấu đó lộng hành? So với con
người lý tưởng mà ta muốn noi theo, khi bước vào đời, thì thật ra ta đang xa
dần, thậm chí có những phẩm chất tốt mà ta có từ lúc còn trẻ và cứ tưởng giữ
được mãi, bây giờ đã bị đánh mất.
Nay không còn là lúc sợ
ai lục vấn mình như cậu bé năm xưa nữa. Nhưng có lẽ, với tư cách người có học,
sống nhiều bằng ý thức, cũng nên quan sát chính mình xem xem một quá trình tâm
lý như thế nào đã xảy ra, khi ta tự đánh mất một phần tốt đẹp ở con người mình
như vậy.
Dưới đây là một vài nhận
xét tôi rút ra từ kinh nghiệm bản thân và qua quan sát những người gần gũi
chung quanh:
1. Sự kiếm sống hàng ngày là một khái niệm lâu nay chúng ta hay lẩn tránh và nó chỉ tồn tại
như một giá trị ẩn, không được mang ra tính toán công khai. Nhưng phải nhận nó
vẫn là nhu cầu có thực, hàng ngày gây sức ép với mọi người. Có nhiều việc ta
biết là trái đạo lý song vẫn phải làm, chẳng qua chỉ là nhằm kiếm thêm ít tiền
bạc, để cùng với đồng lương còm cõi, duy trì sự sống của bản thân và gia đình.
2. Các thói xấu lấn lướt ta mỗi ngày một ít. Thời gian đầu ta thường vừa làm vừa tự nhủ: chỉ
chấp nhận đầu hàng lần này nữa thôi, sau sẽ không bao giờ tái diễn! Nhưng càng
về sau, sự dằn vặt càng thưa thớt đi. Đời sống hàng ngày mang lại bao nhiêu
căng thẳng mệt mỏi, khiến cho mỗi người chỉ có cách trượt theo thói quen và tránh
nhất là gây thêm cho mình những phiền phức.
3. Có một điều ta thường
viện ra để an ủi, ấy là khi thử đưa mắt quan sát thấy không phải chỉ có riêng
mình làm bậy, mà chung quanh, cả
những người có uy danh hơn, có trách nhiệm hơn, cũng đâu có giữ được lý tưởng
- "Hơi đâu gái goá lo việc triều đình" - đấy là lý lẽ của
những cái đinh ốc bé nhỏ.
4. Khái quát hơn, quả thật có nhiều việc thấy trái với lương tâm
ta vẫn cứ làm, vì xem ra chung quanh mình, mọi người đều hành động như vậy. Tức là trông cậy vào tính phổ biến của sự hư hỏng.
Mà cảm giác hùa theo đám đông ( ngày nay gọi là sống theo
tập thể) ăn vào ta rất nặng. Ta sợ trở thành đơn độc lại càng sợ mang tiếng là
chơi trội, dám khác mọi người(!).
5. Người ta ai mà chẳng
vừa sống vừa trông trước trông sau xem cách sống của mình được đánh giá ra sao,
và được đền đáp ra sao. Đến lúc thấy bao nhiêu cố gắng của mình cũng vô ích,
những người tốt như mình thường thua thiệt, còn những kẻ xấu cứ được đủ thứ và
lại leo cao mãi lên thì đành ngán
ngầm buông xuôi (Sau khi phát hiện điều này, một số sẽ dãy
dựa cốt vớt lại ít quyền lợi mà họ cho rằng họ đáng được hưởng. Từ ấy trở đi,
họ dám sống rất làn bạo).
6. Chắc chắn trong ta
không bao giờ chết hẳn con người lý tưởng, con người tha thiết với sự nghiệp
chung. Giả sử được xã hội dang tay dìu đỡ thì sau những lầm lỡ ban đầu, cũng dễ
tu tỉnh trở lại. Nhưng mọi chuyện quá ì ạch. Có vẻ như điều mà xã hội mong
đợi hơn cả ở các thành viên chỉ là những câu khẩu hiệu chung chung.
Cái phần suy thoái trong ta chớp ngay
lấy cơ hội thuận lợi đó.
Nảy sinh tình trạng phân thân, sống
một đằng, nói một nẻo và bởi lẽ, trước mặt bàn dân thiên hạ, giữa thanh thiên
bạch nhật, ta vẫn luôn mồm nói điều tốt, nên càng yên tâm xoay xỏa kiếm chác
trong bóng tối.
7. Đến lúc nào đó, ta chợt nhận ra "rằng quen mất nết đi rồi",
có lẽ sẽ không bao giờ hoàn lương được. Sự lo sợ có tới (lo sợ chứ không phải hối hận) và để hóa giải,
ta xoay sang cầu cúng,
xin xỏ, hối lộ thánh thần. Mê tín chính là mắt xích cuối cùng của sự tự làm
hỏng, nhờ cô mê tín, các khâu hoạt động khác có thể diễn ra một cách êm đẹp.
Đại khái giống như một thứ bảo hiểm!
Khi một đứa trẻ đánh mất
của quý gì đó, người ta phải căn vặn hỏi han xem quá trình đánh mất diễn ra như
thế nào bởi nghĩ rằng qua đó, giúp cho nó biết tự giữ gìn của cải và từ nay trở
đi không đánh mất nữa.
Quá trình tha hoá, quá
trình tự đánh mất mình ở chúng ta có chỗ khác. Ai cũng chỉ sống một lần trên
đời, cái gì mất đi thì vĩnh viễn không lấy lại được nữa.
Vậy cần gì phải mang bản thân ra mà tra
khảo cho thêm rách việc?
Có thể có một số người
đã nghĩ thế và họ có lý của họ. Nhưng trong bài báo này, tôi muốn để nghị một
cách nghĩ khác: ít ra chúng ta cũng nên sòng phẳng với nhau. Sự đánh giá chính
xác về bản thân nên được xem như một phần di sản của một lớp người đang sống để
lại cho các lớp kế tiếp, và nếu như nhờ thế một phần, mà những người sau ta
sống không giống ta, tức là ta đã trở nên hữu ích.
Đã in Nhân nào quả ấy 2004
0 nhận xét:
Đăng nhận xét